22 mei 2025 Opiniestukken

Wereldgezondheid onder druk na de besparingen door de VS

Is wereldwijde gezondheidsveiligheid 0,01% van ons bbp waard?

Prof. Raffaella Ravinetto

Begin februari werd duidelijk dat de Verenigde Staten drastisch zouden terugschroeven op hun wereldwijde gezondheidsfinanciering. De reacties in internationale volksgezondheidskringen volgden onmiddellijk. Belangrijke programma's zoals PEPFAR, USAID, het poliovaccinatieprogramma van UNICEF, UNAIDS en het Demographic and Health Surveys-project kwamen direct in gevaar. Raffaella Ravinetto, hoofd van het Departement Volksgezondheid, herinnert zich nog levendig de eerste golf van bezorgdheid.

“Er ontstond een storm van discussies binnen onze Onderzoeksgroep voor Gezondheidssystemen en -Beleid,” zegt ze. “Iedereen probeerde via collega’s en vrienden ter plaatse te achterhalen wat er aan de hand was. In landen als Cambodja en Oeganda gaven onderzoekers aan dat zij belangrijke instanties niet meer konden bereiken, omdat ze gesloten waren. Ook hiv-experts deelden vergelijkbare signalen. Het was een soort ad-hoc communicatienetwerk, waarin we probeerden te reconstrueren wat er aan het gebeuren was.”

Kristof Decoster

Voor Kristof Decoster, onderzoeker binnen dezelfde onderzoeksgroep, ontvouwde het debat zich snel via zijn werk als hoofdredacteur van de International Health Policies Newsletter. “Er kwamen uiteenlopende reacties. Sommigen zagen in deze crisis een tweede golf van momentum voor de dekolonisatie van de wereldwijde gezondheidszorg, een vervolg op de discussies over de ongelijke verdeling van COVID-19-vaccins. Maar over één ding was iedereen het eens: de gevolgen op korte termijn, en zelfs in de komende jaren, zullen ernstig zijn.”

Naast de abrupte terugtrekking van de Amerikaanse financiering groeit ook de bezorgdheid over de toekomst van ontwikkelingssamenwerking. Wereldwijd is er een dalende trend in financiering, ook bij andere donorlanden, zij het minder bruusk dan bij de VS. Drie maanden na de aankondiging proberen experten als Ravinetto en Decoster de enorme menselijke kosten in te schatten, en zich voor te bereiden op wat nog komt.

Een systeem op de rand van de afgrond

“In eerste instantie maak je je zorgen over het grotere geheel,” zegt Ravinetto. ”Wat als de financiering voor tuberculose- (tbc) of hiv-programma’s wegvalt? Dan ontstaan er medicijntekorten, stijgt het aantal sterfgevallen en verspreiden ziektes zich sneller. Maar daarna merk je ook de kleinere, maar onvermijdbare verstoringen. Zo dreigt het PQM-programma van de US Pharmacopeia (USP), een onafhankelijke wetenschappelijke non-profit die kwaliteitsgarantie voor geneesmiddelen in het buitenland ondersteunt, te verdwijnen. Daarmee verdwijnt ook de ondersteuning aan kwaliteitscontrolelaboratoria. Dat lijkt misschien minder dringend dan levensreddende behandelingen, maar in een goed functionerend systeem heb je kwaliteitsgarantie nodig, niet alleen om 'geneesmiddelen' te geven, maar om 'goede geneesmiddelen' te kunnen geven."

Nu de middelen opdrogen, zullen donoren hun prioriteiten herschikken. Zoals de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) het stelt, draait volksgezondheidsveiligheid om proactieve en reactieve maatregelen die nodig zijn om de gevolgen van acute, grensoverschrijdende gezondheidscrises tot een minimum te beperken. Maar volgens Ravinetto dreigt deze verschuiving cruciale maar ondergefinancierde domeinen nog verder naar de marge te duwen. Het gaat dan om zaken als niet-overdraagbare ziekten en toegang tot pijnbestrijding.

“Wie gaat het financieren als infectieziekten uit de hand lopen?”, vraagt ze zich af. “Zelfs ons onderzoek zou als minder relevant kunnen worden gezien. Want als diagnostische, preventieve en behandelingssystemen instorten, wat heeft het dan nog voor zin om PrEP voor hiv of geavanceerde protocollen voor multiresistente tbc te bestuderen? Mensen zullen zich afvragen: Waarom zouden we ons richten op onderzoek voor de toekomst, als er vandaag mensen om ons heen sterven?”

Hiv-medicatie in Pepo La Tumaini Jangwani, een hiv/aids-gemeenschapsrehabilitatieprogramma (Kenia)

De prijs van verwaarlozing

Decoster en Ravinetto zijn het roerend eens: niets doen betekent niet alleen enorm menselijk leed, maar ook veel hogere kosten op de lange termijn. Het kan tientallen jaren duren om ingestorte volksgezondheidsystemen weer op te bouwen.

“Het heeft 25 jaar geduurd om 30 miljoen mensen wereldwijd toegang te geven tot hiv-behandeling,” benadrukt Ravinetto. “Door behandeling en preventie te combineren, stonden we bijna op het punt de epidemie te keren. Maar als we nu stoppen, is de impact niet beperkt tot een half jaar, maar riskeren we opnieuw 25 jaar teruggeslagen te worden.”

De gevolgen reiken verder dan hiv. Als we de diagnose en behandeling van tbc nu verwaarlozen, dreigt een pandemie van multiresistente tbc. Ook malaria kan zich snel verspreiden, vooral nu klimaatverandering de verspreiding van de malariamug in de hand werkt. Of je nu morele of praktische bezwaren hebt, de realiteit blijft: als we nu stoppen met investeren, kost het niet alleen levens, maar in de toekomst ook nog veel meer geld.

Prof. Gorik Ooms is eerste auteur van het onlangs gepubliceerde opinieartikel in PLOS Global Public Health

Kunnen we een ramp voorkomen?

Toch zijn er oplossingen. In een recent gepubliceerd opinie artikel in PLOS Global Public Health presenteren Gorik Ooms, Ravinetto, Decoster, collega's uit partnerinstellingen en ITG-alumni uit het Globale Zuiden een driestappenplan om de financiering van mondiale gezondheidsveiligheid te stabiliseren:

Vul het Global Fund onmiddellijk aan.
Stap over op vaste bijdragen voor het Global Fund en vergelijkbare initiatieven.
Hervorm de bestuursstructuren, zodat ze rechtvaardiger worden en de achterhaalde verdeling tussen 'donor' en 'ontvanger' overstijgen.

Het Global Fund, dat zich richt op de bestrijding van hiv, tbc en malaria in lage- en middeninkomenslanden, blijft een essentiële financieringsbron. Met een driejarige financieringsdoelstelling van 6 miljard dollar per jaar vertegenwoordigt het slechts een minieme fractie van het mondiale bruto binnenlands product (bbp). Als slechts 0,01% van het wereldwijde bbp hiervoor zou worden gebruikt, zou dat volstaan om het Global Fund aan te vullen, de WHO en Gavi, de vaccinatie-alliantie, te financieren, én een miljard extra in het Pandemic Fund te stoppen.

Maar financiering alleen is niet voldoende. Zoals Ooms en collega’s benadrukken, moet financiële inzet gepaard gaan met structurele hervormingen. Het huidige systeem van vrijwillige bijdragen leidt tot machtsongelijkheid, waarbij rijkere landen buitensporige invloed hebben. Een overstap naar verplichte bijdragen op basis van het bbp zou de weg vrijmaken voor een structurele benadering van 'Global Public Investment', passend bij de uitdagingen van deze tijd. Daarbij is eerlijk bestuur essentieel binnen instellingen zoals het Global Fund, in overeenstemming met de Lusaka-agenda.

De gevolgen van stilstand

Het uitblijven van stabiele financiering zou rampzalige gevolgen hebben:

Hiv

In 2000 kregen 1 miljoen mensen een hiv-behandeling, in 2024 zijn dat er 30 miljoen. Zonder financiering dreigen tot 6 miljoen extra sterfgevallen en 9 miljoen nieuwe infecties in 2029. Vooral gemarginaliseerde groepen lopen risico, waaronder mannen die seks hebben met mannen, sekswerkers, transgenders en genderdiverse personen.

Tbc

Tuberculose (tbc) eist jaarlijks 1,25 miljoen slachtoffers. Verminderde financiering betekent snellere verspreiding van resistente varianten, ook buiten lage-inkomenslanden. Tbc-onderzoek wordt vaak in het Globale Zuiden uitgevoerd, maar komt ten goede aan de hele wereld.

Malaria

Malaria bedreigt de helft van de wereldbevolking. In 2023 waren er 263 miljoen gevallen, met bijna 600.000 doden. Kinderen onder de vijf jaar in Sub-Sahara Afrika zijn het meest kwetsbaar. Klimaatverandering verhoogt de risico’s. Voortdurende investeringen in onderzoek, diagnose, preventie, waaronder vaccinatie, en behandeling zijn essentieel.

"Deze bezuinigingen vertragen niet alleen de vooruitgang, maar brengen ook onze toekomst in gevaar.”

Mondiale problemen vragen mondiale oplossingen

“Zoals onze collega Gorik Ooms betoogt, vertragen deze bezuinigingen niet alleen de vooruitgang, maar brengen ze ook onze toekomst in gevaar,” zegt Ravinetto. “Het gaat om mensen die geen behandeling krijgen, de toename van geneesmiddelenresistentie, eenvoudige infecties die dodelijk worden, en ziekten die sneller dan ooit landsgrenzen overschrijden. Als we ons blijven terugtrekken in ’gezondheidsnationalisme', waarbij landen hun eigen gezondheidsveiligheid boven mondiale samenwerking stellen, zullen toekomstige generaties de prijs betalen.”

Decoster bevestigt dat we de onderlinge verbondenheid van de huidige uitdagingen niet langer kunnen negeren. “De klimaatcrisis en de wereldwijde gezondheidszorg zijn nauw met elkaar vervlochten. We kunnen het ene niet oplossen zonder het andere aan te pakken. En hoewel multilateralisme de afgelopen jaren en decennia niet echt tot voldoende resultaten heeft geleid, bijvoorbeeld op het gebied van de Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen, lopen we zonder echte mondiale samenwerking op gezondheidsgebied het risico op een wereld waar macht het recht bepaalt.”

Een weg vooruit, als we daarvoor kiezen

Toch blijven Ravinetto en Decoster voorzichtig hoopvol. “Angst voedt misschien het huidige gevoel van urgentie,” zegt Ravinetto, “maar het is niet de enige drijfveer. Er is nog steeds tijd om het tij te keren. Onze analyses tonen aan dat we, mits snel en doordacht handelen, een totale ineenstorting kunnen voorkomen. Het financieringstekort is niet onoverkomelijk. Wat nu telt, is hoe de internationale gemeenschap de beschikbare middelen inzet en hoe we ons voorbereiden op de lange termijn.”

Een deel van die voorbereiding ligt, volgens haar, in het veranderen van het financieringsmodel, inclusief een goed geplande exitstrategie. “Neem bijvoorbeeld Gavi. Er zijn plannen om de kosten van sommige vaccinatieprogramma's geleidelijk over te dragen aan de landen zelf. Het is gerechtvaardigd dat nationale regeringen stapsgewijs hun verantwoordelijkheid nemen, maar we hebben een gestructureerde en gefaseerde overgang nodig, geen shocktherapie. We moeten mondiale samenwerking herdefiniëren als echte samenwerking, zodat landen de steun krijgen om zelfvoorzienend te worden, zonder in de steek te worden gelaten.”

Het probleem is volgens haar niet het geld, maar de politieke wil. “De middelen zijn er. Wat ontbreekt, is de politieke bereidheid om verder te kijken dan de volgende verkiezingen. Gezondheid is een collectief goed, en een gedeeld belang.”

Schokken en verschuivingen

Voor Decoster ligt de hoop op verandering bij de nieuwe generatie. “Hopelijk zien we het komende decennium nieuw leiderschap, met meer vrouwen in sleutelposities. Dit zou kunnen leiden tot een andere aanpak van de planetaire gezondheidscrisis, met de verweven uitdagingen van klimaat, biodiversiteit en volksgezondheid.”

“Op een gegeven moment zal de huidige generatie leiders plaatsmaken voor nieuwe. En misschien zijn de komende generaties dan eindelijk klaar om de planetaire crisis op een no-nonsense manier aan te pakken.” Voorlopig geeft Decoster echter toe dat de situatie op aarde nog steeds verslechtert, aangewakkerd door ecologische en politieke feedbackloops.

Hij noemt de opkomst van de Afrikaanse centra voor ziektebestrijding en -preventie (CDC’s) als een positief voorbeeld. ”Tijdens de pandemie hebben de Afrikaanse CDC’s zich echt op de voorgrond gezet. Het was een stap in de richting van een meer regionale en gedekoloniseerde benadering van wereldgezondheid. Dat soort leiderschap, lokaal verankerd, legitiem en responsief, sluit aan bij de 'New Public Health Order' waarvoor ITG-alumnus John Nkengasong en andere Afrikaanse CDC-leiders pleiten. Het gaat om samenwerking met partners op alle niveaus, maar met Afrikaanse landen duidelijk aan het roer.”

De boodschap van Ooms, Ravinetto en Decoster is duidelijk: de situatie is ernstig, maar niet hopeloos, mits we nu kiezen om te handelen.

Volledig artikel

Ooms G, Assefa Y, Charalambous S, Dah TTE, Decoster K, de Jong B, et al. (2025) Is global health security worth 0.01% of our gross domestic product? PLOS Glob Public Health 5(5): e0004491. https://doi.org/10.1371/journal.pgph.0004491

Lees artikel