Terug op het rechte(n) pad? Tijd om hiv-preventie weer serieus te nemen

De strijd tegen hiv en aids staat symbool voor vooruitgang op het gebied van onderzoek, innovatie, activisme en mensenrechten. Bovendien bekleedt België een unieke positie in globale hiv-respons, met belangrijke bijdragen van Belgische onderzoekers, actievoerders en pleitbezorgers. Het is daarom des te ongelukkiger dat het aantal nieuwe hiv-diagnoses in ons land voor het eerst sinds lange tijd opnieuw een stijgende trend vertoont. Deze Wereldaidsdag noopt dan ook tot reflectie: waar staan we vandaag, en hoe kan het beter in de toekomst?

Stijgende hiv-cijfers

Recent rapporteerde Sciensano dat in 2023, 665 personen een hiv-diagnose kregen, gemiddeld 1,8 per dag, een stijging van 13% vergeleken met 2022. Dit terwijl we nooit eerder over zulk een breed arsenaal van effectieve hiv-preventiemiddelen beschikten. Het louter  beschikbaar stellen van preventiemiddelen volstaat klaarblijkelijk niet: kennis, toegankelijkheid en het aansluiten bij de noden van doelgroepen zijn cruciaal. Vertegenwoordigers van Sciensano en Sensoa wezen – terecht – al op de nood om meer te investeren in een betere voorlichting. Bovendien moeten condooms goedkoper en vlotter beschikbaar zijn, en kan de toegang tot PrEP – de hiv-preventiepil die bij goed gebruik tot bijna 100% effectiviteit biedt – nog aanzienlijk beter. Toch is de Belgische situatie niet uniek, en doet een vergelijkbare stijgende trend in het aantal hiv-infecties zich voor in Nederland en het Verenigd Koninkrijk. Ook globaal verloopt hiv-preventie traag en komen eerder gestelde doelstellingen om hiv tegen 2030 als gezondheidsprobleem te elimineren in het gedrang.

Mensenrechten en hiv-preventie

In lijn met het officiële thema van deze Wereldaidsdag beklemtoont UNAIDS al enkele jaren de urgentie om blijvend te investeren in hiv als een zaak van mensenrechten. Een belangrijke reden hiervoor is de toenemende ongelijkheid in de hiv-pandemie. Zo is het geen toeval dat de gemeenschappen die het meest getroffen worden door hiv ook diegenen zijn die hun rechten steeds meer onderdrukt zien. Hierbij gaat het bijvoorbeeld over anti-lgbt beleid, het criminaliseren van sekswerk en druggebruik, en genderongelijkheid die aangepaste dienstverlening aan de noden van gerelateerde doelgroepen aanzienlijk bemoeilijkt. Minstens de helft van deze zogenaamde sleutelpopulaties wordt vandaag niet bereikt met zeer doeltreffende preventieve middelen zoals condooms en PrEP.

Cijfers van Sciensano tonen aan dat ongelijkheid in hiv-preventie ook in België een groeiend probleem dreigt te worden. Bijvoorbeeld, daar waar personen met een sub-Saharaans Afrikaanse herkomst in 2023 27% van het aantal nieuwe diagnosen uitmaakten, was daarentegen slechts 3% van alle mensen die PrEP startten van sub-Saharaans Afrikaanse herkomst. Onderzoek verricht door het Instituut voor Tropische Geneeskunde toonde eerder ook aan dat verscheidene structurele factoren de toegang tot PrEP voor migranten – die een groeiend aandeel van het aantal nieuwe hiv-diagnosen uitmaken – bemoeilijken. Zo hebben mensen zonder papieren vandaag de dag geen recht op PrEP. Daarnaast zorgt de organisatie van de zorg voor zowel geografische als financiële belemmeringen, aangezien alleen de 12 hiv-referentiecentra (HRC's), die zich allemaal in de grote steden bevinden, bevoegd zijn om PrEP-behandelingen te starten.

De curve ombuigen

Om het tij te keren moet preventie beter worden ingebed in een structurele en persoonsgerichte aanpak, gebaseerd op het recht op gezondheid. Belangrijke stappen hierbij zijn:

1. Zorgverleners beter betrekken in de hiv-respons: naast hun belangrijk rol in het testen voor hiv, kunnen huisartsen een bijkomende rol spelen in het verstrekken van PrEP. Vandaag mogen zij echter geen (terugbetaalde) PrEP medicatie voorschrijven. Bijkomend kan, in navolging van zorgmodellen voor chronische ziekten zoals diabetes, een taakverschuiving van artsen naar verpleegkundigen leiden tot efficiëntiewinsten met behoud van kwaliteit van zorg. De zorgverlening rond hiv-preventie uitbreiden kan het bereik vergroten.

2. Structurele barrières op beleidsniveau wegwerken: een brede toegang tot PrEP, ook voor migranten en mensen zonder ziekteverzekering, is een prioriteit. Het Belgisch Hiv Plan – breed gedragen door verschillende belanghebbenden inclusief beleidsmakers – benadrukt dit al, maar concrete maatregelen blijven voorlopig uit.

3. Aandacht voor de sociale structuren achter ongelijkheid: hiv-risico wordt beïnvloed door verscheidene factoren uit iemands sociale, seksuele en relationele leven. Een beter inzicht in en erkenning van de manieren waarop verschillende gemeenschappen hiv-risico percipiëren kan helpen aangepaste preventiestrategieën te ontwikkelen, in samenspraak met doelgroepen.

4. Confronteren van stigma en discriminatie: hiv-stigma blijft een groot probleem. Bovendien toonden we eerder ook aan dat (onbewuste) vooroordelen zorgverleners er van kunnen weerhouden om effectieve preventiemiddelen zoals PrEP neutraal te beoordelen en promoten (bijvoorbeeld uit angst voor veronderstelde negatieve effecten op seksueel gedrag). Bewustwording en training van zorgverleners blijft dan ook noodzakelijk.

Na vier decennia van strijd tegen hiv is de recente toename in het aantal nieuwe hiv-diagnosen een vermijdbare realiteit. België kan rekenen op een jarenlange en uitgebreide expertise, gebaseerd op wetenschap, multisectoriële samenwerking en inclusiviteit. We hebben de kennis en de middelen om de hiv-epidemie definitief in te dijken. De vraag is, hebben we ook de moed om preventie tot een hoger niveau te tillen en het de prioriteit te geven die het verdient?

Jef Vanhamel is arts en onderzoeker verbonden aan het Instituut voor Tropische Geneeskunde in Antwerpen.