Alle ogen op de tijgermug tijdens Wereld Muggendag

Op 20 augustus is het Wereld Muggendag. Bij het Instituut voor Tropische Geneeskunde (ITG) in Antwerpen werken we al geruime tijd rond verschillende steekmuggen, de virussen die ze kunnen overdragen en manieren om de bevolking te beschermen. Een van die steekmuggen is de Aziatische tijgermug. De exoot maakt al jarenlang slachtoffers in Midden- en Zuid-Amerika, Afrika en Azië, maar door globalisering en klimaatverandering rukt hij nu ook op naar onze regio. Waakzaamheid en actie kunnen de opmars vertragen.

Dit jaar registreerde het Nationaal Referentie Centrum voor Arbovirussen van het ITG een recordaantal denguegevallen. De 245 bevestigde gevallen zijn allemaal reizigers die terugkwamen uit de tropen. In België is er, in tegenstelling tot enkele Zuid-Europese landen, nog geen sprake van lokale overdracht van het denguevirus. Toch is waakzaamheid geboden: terugkerende reizigers brengen het virus mee en de tijgermug is aanwezig.

Muggenmonitoring in België

En of de Belgische bevolking waakzaam is. Sinds de start van het burgerwetenschapsproject MEMO+ zijn er al meer dan 800 meldingen van verdachte muggen gedaan. Op 6 locaties verspreid over Vlaanderen, Brussel en Wallonië, bleek het daadwerkelijk om de tijgermug te gaan. Isra Deblauwe, entomoloog aan het ITG bevestigt: “Het aantal vondsten is de afgelopen jaren gestegen en deze trend zal zich waarschijnlijk voortzetten. Het is essentieel om in kaart te brengen waar de tijgermug voorkomt om het risico op virusoverdracht in te schatten.” Vorig jaar werd voor het eerst overwintering van tijgermugeitjes vastgesteld op twee locaties; inmiddels zijn dat er al vijf. De komst van de tijgermug is onlosmakelijk verbonden met globalisering en klimaatverandering.

Klimaatverandering en dengue-uitbraken

De impact van klimaatverandering is het meest zichtbaar in de Hindu Kush-Himalaya-regio in Nepal, een van de meest diverse en snelst opwarmende regio's ter wereld. Hier zijn regelmatig uitbraken van door muggen overgedragen ziekten, zoals dengue. De kennis die wetenschappers hier opdoen, kan worden toegepast op andere regio's die ook getroffen worden door klimaatopwarming. “Het CLIMB-project streeft naar een multidisciplinaire aanpak om de interactie tussen de verschillende factoren te onderzoeken”, legt dr. Marco Brustolin, onderzoeker vectorbiologie bij het ITG, uit. “In ons streng beveiligde insectarium onderzoeken we de virale diversiteit van tijgermuggen in Nepal, van laag- tot hoogland en hun vermogen om het denguevirus over te dragen in relatie tot hun aanpassingsvermogen aan klimaatverandering. Dit onderzoek zal waardevolle inzichten bieden in de invloed van klimaatverandering op het denguevirus en de biodiversiteit van vectoren.”

13.000 km verderop in Zuid-Centraal Cuba, richt het DI-MOB-project zich op het verkrijgen van inzicht in het overdrachtsproces van dengue. Hier ligt de focus niet op de mug, maar op de mens. Het aantal denguegevallen lag tijdens de COVID-19-lockdownperiode historisch laag. Dit onverwachte resultaat was de aanleiding om de kijk op, gebaseerd op toenmalige wiskunde modellen, op de impact van menselijke mobiliteit op dengue-uitbraken te herzien. De onderzoekers analyseren hiervoor mobiliteitsgegevens, sociaal-ruimtelijke kenmerken van woon-werkverkeer en ontmoetingsplaatsen. “We gingen er altijd van uit dat de meeste denguebesmettingen binnenshuis plaatsvonden,” zegt Veerle Vanlerberghe, epidemioloog bij het ITG. “Maar de daling van besmettingen tijdens de pandemie toonde aan dat deze veronderstelling onjuist was. We onderzoeken nu met data van gsm-masten waar mensen het meest kwetsbaars zijn voor dengue. Onze hypothese is dat scholen en werkplaatsen risicogebieden zijn, omdat de tijgermug overdag steekt.”

Geen ‘magic bullet’ tegen dengue

De tijgermug en dengue komen in verschillende contexten voor, en er is geen ‘magic bullet’ die het virus kan uitroeien. Wat wel helpt, is de inzet en betrokkenheid van gemeenschappen. Dit kan door het verwijderen van broedplaatsen, het sensibiliseren van kinderen en jongeren via bijvoorbeeld de podcast van Wetenschapje of de EDUbox in samenwerking met VRT nws, en ten slotte door bewustwording te creëren bij reizigers en artsen. Bij koorts na een reis naar een (sub)tropisch gebied, is het cruciaal om direct een arts te raadplegen. Artsen moeten hun patiënten voorafgaand aan hun reis waarschuwen voor de risico’s en hun informeren over voorzorgsmaatregelen. De gratis reisgeneeskundeapp en -website Wanda kan hierbij helpen. “We hebben dit jaar meer denguegevallen gedetecteerd dan ooit, maar alle patiënten waren recent teruggekeerd van een reis naar een (sub)tropisch land,” zegt Marjan Van Esbroeck, hoofd van het referentielaboratorium aan het ITG. “Door deze patiënten op het hart te drukken zich tijdens hun ziekte tegen muggenbeten te beschermen, bijvoorbeeld met muggenwerende middelen, kunnen we hopelijk de lokale verspreiding van het virus in België nog jaren uitstellen.”

Dengue diagnostiek

Hoewel slechts een kwart van de geïnfecteerde personen symptomen ontwikkelt, blijft de vraag hoe we dengue snel en nauwkeurig kunnen identificeren, en hoe we de verschillende typen kunnen onderscheiden. Het vaststellen van het specifieke type dengue kan levens redden. Na een eerste infectie met één type dengue, loopt een persoon bij een tweede infectie met een ander type een aanzienlijk hoger risico op ernstige symptomen. Dit inzicht is essentieel voor een doeltreffende opvolging en triage van patiënten. Bovendien speelt het een sleutelrol bij vaccinatieprogramma's en het monitoren van uitbraken.

Er zijn twee methoden om dengue op te sporen. De directe methode detecteert het virus in de eerste week van de infectie, terwijl de indirecte methode na die eerste week antilichamen opspoort. Echter, de implementatie van deze diagnostische methoden in lage- en middeninkomenslanden stuit op obstakels. Hoge kosten en complexe technologie vormen grote uitdagingen, net als het feit dat het virus vaak alleen in de eerste week van de infectie kan worden gedetecteerd – een periode waarin patiënten soms nog geen symptomen vertonen. Het onderscheiden van de verschillende denguetypen maakt de uitdaging alleen maar groter.

Het ITG werkt momenteel aan technologieën om deze obstakels te overwinnen. In samenwerking met het A-Sense Lab van de Universiteit Antwerpen wordt gewerkt aan een betaalbare, specifieke en gebruiksvriendelijke sneltest om dengue al in de eerste week vast te stellen.

De belangstelling voor multiplex testen groeit. Deze testen maken het mogelijk om meerdere virussen tegelijkertijd op te sporen, zoals dengue, chikungunya, zika, gele koorts of Rift Valley fever. Dit is bijzonder waardevol, omdat deze ziekten vaak vergelijkbare symptomen veroorzaken, wat een snelle en nauwkeurige diagnose bemoeilijkt. Dankzij multiplextesten kunnen de juiste interventies, zoals patiëntenmanagement, vectorcontrole en vaccinatie, sneller worden opgestart.

Bij het ITG worden zowel directe als indirecte multiplex detectiemethoden ontwikkeld. Zo doet Anne Hauner van de Dienst Virologie onderzoek naar multiplex PCR-testen, terwijl de Dienst Virus Ecologie van Joachim Mariën werkt aan een multiplex assay voor 15 arbovirussen op dierlijke stalen. Deze dieren kunnen potentieel een reservoir vormen voor deze virussen, wat cruciaal inzicht biedt in de verspreiding van de ziekte.

De tijgermug en de virussen die hij kan overdragen vormen een groeiende dreiging, mede als gevolg van de klimaatopwarming. Om ziekten zoals dengue te bestrijden, is een interdisciplinaire aanpak, zoals die van het ITG, van cruciaal belang. Ook de betrokkenheid van de burger is essentieel. Door waakzaam te zijn en actief mee te werken aan het bestrijden van broedplaatsen, kunnen we samen de verspreiding vertragen. De ontwikkelingen in de detectie en behandeling van dengue betekenen een grote stap voorwaarts in de strijd tegen deze verwoestende ziekte. Met de inzet van nieuwe technologieën en innovatieve samenwerkingen zoals die bij het ITG, wordt de hoop steeds groter dat we dengue op een dag effectief kunnen indammen, zelfs in de meest kwetsbare gebieden van de wereld.